قانون در طب ابوعلی سینا
از حکیم ابن سینا آثار و مؤلَفات ارزشمندی باقی مانده که همواره مورد توجه بوده و اطباء و دانشمندان شروح متعددی بر آنها نوشته اند. آثار و مؤلفات این ستاره پزشکی ایران و اسلام را بیش از دویست نسخه در فهرست ها نوشته اند. برخی نیز بیش از این رقم ذکر کرده اند. تعداد آثار عربی وی که به چاپ رسیده ، حدود چهل جلد و آنچه که به زبان فارسی چاپ شده قریب پانزده جلد است. در این بخش از راستینه ، به کتاب « قانون در طب » که در طب اسلامی ، مفصل ترین و معتبر ترین کتاب طبی محسوب می گردد می پردازیم .
تاریخ نگارش کتاب قانون در طب ابوعلی سینا :
کتاب قانون در طب ابوعلی سینا در سه مرحله نوشته شده است: قسمت اول در جرجان حدود سال ۴۰۳ هجری قمری، قسمت دوم در ری حدود ۴۰۵ هجری قمری و بقیه در همدان بین سالهای ۴۰۵ و ۴۱۴ هجری قمری. به گفته جرجانی، شیخ الرئیس این کتاب مهم و معتبر را به شاگردانش تدریس می کرده است. کتاب مذکور مشتمل بر پنج کتاب ( قسمت ) می باشد که هر یک به چند فن و تعلیم و جمله و فصل تقسیم شده است. بطور خلاصه ، کتاب اول درباره اساس کلی طب، کتاب دوم در زمینه داروهای مفرده و ساده، کتاب سوم راجع به شناخت و علاج بیماری های بدن، کتاب چهارم به بیماریهایی اختصاص دارد که تنها اندامی را شامل نیست و به سراسر تن آدمی مربوط است، و بعد از آن به زینت بدن (برطرف کردن لک صورت و رنگ مو و ناخن و امثال آنها پرداخته شده و کتاب پنجم نیز یک اقرابادین درباره داروهای مرکب می باشد .
کتاب اول قانون در طب ابوعلی سینا :
این کتاب درباره اساس کلی طب است و مشتمل بر شش فن میباشد.
فن اول از کتاب اول
فن اول در توصیف علم طب و موضوعات آن در امور طبیعی است و مشتمل بر شش تعلیم می باشد.
- تعلیم اول از فن اول: این تعلیم در باب تعریف علم طب و در زمینه های این علم می باشد و دارای دو فصل است.
- تعلیم دوم از فن اول: تعلیم مزبور در باب بحث در ارکان است.
- تعلیم سوم از فن اول: تعلیم مزبور در باب بیان مزاجها و مشتمل بر سه فصل می باشد.
- تعلیم چهارم از فن اول: این تعلیم درباره اخلاط است و دو فصل دارد.
- تعلیم پنجم از فن اول: در باب چگونگی اندام و انواع آن است و مشتمل بر یک فصل و پنج جمله میباشد.
- فصل اول از تعلیم پنجم: این فصل در چگونگی اندام و انواع آن است.
- جمله اول از تعلیم پنجم: در باب استخوان است و مشتمل بر سی فصل می باشد.
- جمله دوم از تعلیم پنجم: این جمله در بابت ماهیچه هاست و سی فصل دارد.
- جمله سوم از تعلیم پنجم: جمله مزبور در باب عصب می باشد و دارای شش فصل است.
- جمله چهارم از تعلیم پنجم: این جمله در باب شرایین است و مشتمل بر پنج فصل می باشد.
- جمله پنجم از تعلیم پنجم: در باب وریدهاست و دارای پنج فصل می باشد.
- تعلیم ششم: این تعلیم در باب قواست و مشتمل بر یک جمله و یک فصل می باشد.
- جمله از تعلیم ششم: جمله مزبور درباره قواست و شش فصل دارد.
فن دوم از کتاب اول
فن دوم در باب بیماری، علت و نشانه های آن است و مشتمل بر سه تعلیم می باشد .
- تعلیم اول از فن دوم: این تعلیم در باب بیماریهاست و مشتمل بر هشت فصل می باشد.
- تعلیم دوم از فن دوم: تعلیم مزبور در باب علل می باشد و مشتمل بر دو جمله است.
- جمله اول از تعلیم دوم: این جمله شامل عوارضی است که از یک علت پیدا می شوند و نوزده فصل دارد.
- جمله دوم از تعلیم دوم: جمله مزبور در باب علل پدیده های جسمی است و مشتمل بر بیست و نه فصل می باشد.
- تعلیم سوم از فن دوم: این بخش در باب عرضها و علائم است و مشتمل بر یازده فصل و دو جمله است.
- جمله اول از تعلیم سوم: در باب نبض است و مشتمل بر نوزده فصل می باشد.
- جمله دوم از تعلیم سوم: در باب عفونت ادراری و مدفوع است و سیزده فصل دارد.
فن سوم از کتاب اول
این فن مشتمل بر یک فصل و پنج تعليم است.
- فصل از فن سوم: این فصل درباره تندرستی و بیماری و ناگزیری مرگ است.
- تعلیم اول از فن سوم: در باب پرورش است و مشتمل بر چهار فصل می باشد.
- تعلیم دوم از فن سوم: در باب ورزش و برنامه مشترک افراد بالغ است و مشتمل بر هفده فصل می باشد.
- تعلیم سوم از فن سوم: در باب بهداشت پیران است و مشتمل بر شش فصل می باشد.
- تعلیم چهارم از فن سوم: در باب مزاج خوب و مشتمل بر پنج فصل است.
- تعلیم پنجم از فن سوم: در باب انتقال از فصلی به فصل دیگر می باشد و مشتمل بر یک فصل و یک جمله است.
- فصل از تعلیم پنجم: این فصل در باب ویژگیهای فصول است.
- جمله از تعلیم پنجم: در باب برنامه مسافران است و مشتمل بر هشت فصل می باشد.
فن چهارم از کتاب اول
فن چهارم در باب انواع معالجات به حسب بیماریهای عمومی است و سی و دو فصل دارد.
کتاب دوم قانون در طب ابوعلی سینا :
کتاب دوم قانون در طب درباره ادویه مفرده است. شیخ الرئیس این کتاب را بر دو جمله تقسیم کرده است .
- جمله اول از کتاب دوم : این جمله در ذکر قوانین طبیعی مربوط به داروهایی است که هر طبیبی حتما باید آنها را بداند و با آن قوانین آشنا باشد. جمله مزبور شش گفتار دارد.
- جمله دوم از کتاب دوم : این جمله در باب شناسایی قوای جزیی داروهای مفرده است و دارای چندین لوح و یک قاعده می باشد.
کتاب سوم قانون در طب ابوعلی سینا :
در کتابهای اول و دوم ، شیخ الرئیس قسمت اعظم علم نظری طب و داروهای ساده را بیان داشته است. در کتاب سوم که مشتمل بر سه بخش است قسمتهای عملی و سودمند به بهداشت و سلامتی آدمی را شرح داده است. این کتاب به بیست و دو فن بخش شده که هر فن در برگیرنده چند گفتار است و هر گفتاری چندین فصل دارد.
فن اول از بخش اول کتاب سوم
فن اول در باب بیماریهای سر و مغز است و پنج گفتار دارد.
- گفتار اول از فن اول: این گفتار درباره شناسایی سر و مغز است و دارای بیست فصل می باشد.
- گفتار دوم از فن اول: گفتار دوم درباره انواع سردرد است و بیست و نه فصل دارد.
- گفتار سوم از فن اول: گفتار مزبور درباره ورمها و گسستگیها در سر است و دارای دوازده فصل میباشد.
- گفتار چهارم از فن اول: این گفتار در باب بیماری های سر و آسیب رسانی آنها به کنشهای حسی و سیاسی است که یازده فصل دارد.
- گفتار پنجم از فن اول: گفتار پنجم در باب آن گونه از بیماریهای مغز که به جنبشهای ناشی از اراده انسان زیان رسانند، می باشد. گفتار مزبور دارای چهار فصل است.
فن دوم از بخش اول کتاب سوم
فن مزبور در باب بیماریهای اعصاب است و جمعا مشتمل بر نه فصل می باشد.
فن سوم از بخش اول کتاب سوم
این فن درباره تشریح و بیماری های چشم و خشکی چشم است. فن مزبور دارای چهار گفتار طبی می باشد.
- گفتار اول از فن سوم: این گفتار در باب حالت چشم است که هشت فصل دارد.
- گفتار دوم از فن سوم: گفتار مزبور در باب بیماریهای کره چشم می باشد و دارای هفده فصل است.
- گفتار سوم از فن سوم: گفتاری در باب پلک و اطراف پلک است و بیست و دو فصل دارد.
- گفتار چهارم از فن سوم: گفتاری در باب نیروی دید و حالات آن است و دارای یازده فصل می باشد.
فن چهارم از بخش اول کتاب سوم
فن مزبور درباره گوش است و پانزده فصل دارد.
فن پنجم از بخش اول کتاب سوم
این فن در باب بینی و حالات آن است و دارای دو گفتار است.
- گفتار اول از فن پنجم: این گفتار در باب حس بویایی، آسیبهای وارده بر بینی و سیلان مواد از بینی است و دارای پنج فصل می باشد.
- گفتار دوم از فن پنجم: گفتار دوم در باب سایر حالات بینی است و دوازده فصل دارد.
فن ششم از بخش اول کتاب سوم
فنی است که در باب دهان و زبان می باشد و بیست فصل دارد.
فن هفتم از بخش اول کتاب سوم
فنی در باب دندان است و دارای نوزده فصل می باشد.
فن هشتم از بخش اول کتاب سوم
فنی است در باب لثه و لب ، که دوازده فصل دارد.
فن نهم از بخش اول کتاب سوم
این فن در باب گلو است و دارای ده فصل می باشد.
فن دهم از بخش اول کتاب سوم
فنی در باب ریه و سینه می باشد و جمع پنج گفتار دارد.
- گفتار اول از فن دهم: این گفتار در باب صدا و نفس است و دارای سی وهشت فصل می باشد.
- گفتار دوم از فن دهم:گفتاری در باب صداست و هشت فصل دارد.
- گفتار سوم از فن دهم:گفتاری است در باب سرفه و خون برآوردن که دارای دو فصل است.
- گفتار چهارم از فن دهم:گفتاری است در باب ورم های اندامهای اطراف سینه که قلب از آنها مستثنی است. این گفتار شامل دوازده فصل می باشد.
- گفتار پنجم از فن دهم: گفتاری درباره چاره جویی سل می باشد و دارای چهار فصل است.
فن یازدهم از بخش اول کتاب سوم
فنی است درباره قلب و دو گفتار دارد.
- گفتار اول از فن یازدهم: این گفتار در باب شناسایی قلب است و هفت فصل دارد.
- گفتار دوم از فن یازدهم: گفتاری در باب شرح جزییات بیماریهای قلب به تفصیل می باشد و دارای دوازده فصل است.
فن دوازدهم از بخش اول کتاب سوم
این فن درباره پستان و احوال آن است و مجموع دارای یازده فصل می باشد.
فن سیزدهم از بخش دوم کتاب سوم
فنی است با شش گفتار در باب مری و معده.
- گفتار اول از فن سیزدهم: گفتاری در باب شناسایی مری و معده و بیماریهای آنهاست و ده فصل دارد.
- گفتار دوم از فن سیزدهم: این گفتار در باب نشانه ها و علاج انواع سوء مزاج معده است و دارای نوزده فصل می باشد.
- گفتار سوم از فن سیزدهم: گفتاری است در باب درد معده، ناتوانی معده و اشتهای خوراک که نه فصل دارد.
- گفتار چهارم از فن سیزدهم: این گفتار درباره بیماریهای دستگاه گوارش است و دارای نه فصل می باشد.
- گفتار پنجم از فن سیزدهم: گفتار مزبور درباره بیماریهای ابزاری و اشتراکی در معده می باشد و شامل شش فصل است.
- گفتار ششم از فن سیزدهم:گفتاری است در باب حالات معده و مراق و اطرافیان معده که در دوازده فصل است.
فن چهاردهم از بخش دوم کتاب سوم
این فن مشتمل بر چهار گفتار است و در باب کبد و چگونگی آن می باشد.
- گفتار اول از فن چهاردهم: گفتاری است در باب چگونگی کبد به طور عام و مشتمل بر ده فصل است .
- گفتار دوم از فن چهاردهم: این گفتار در باب ناتوانی و سایر احوال کبد است و شامل چهار فصل می باشد.
- گفتار سوم از فن چهاردهم: گفتار مزبور درباره گسستگیها در کبد است و سیزده فصل دارد.
- گفتار چهارم از فن چهاردهم: گفتاری است در باب آب در کبد و مشتمل بر شش فصل می باشد.
فن پانزدهم از بخش دوم کتاب سوم
این فن مشتمل بر دو گفتار و در باب کیسه زهره و سپرز است.
- گفتار اول از فن پانزدهم: این گفتار با هفت فصل درباره تشریح کیس، زهره و سپرز و حالات یرقان است .
- گفتار دوم از فن پانزدهم:گفتاری با ده فصل درباره سایر حالات طحال می باشد.
فن شانزدهم از بخش دوم کتاب سوم
فنی است در باب روده و مقعد که در پنج گفتار است.
- گفتار اول از فن شانزدهم: گفتاری است در باب تشریح روده و روانی شکم که دارای سه فصل می باشد.
- گفتار دوم از فن شانزدهم: این گفتار درباره علاج ویژه هر یک از انواع اسهال است و جمعا در شانزده فصل می باشد.
- گفتار سوم از فن شانزدهم: گفتاری درباره درد روده ها و علاج آنها و در سیزده فصل است.
- گفتار چهارم از فن شانزدهم: گفتار مزبور در بیست و سه فصل و درباره علاج قولنج، معرفی ایلاوس و جزییاتی از بیماریهای روده است.
- گفتار پنجم از فن شانزدهم: گفتاری است درباره کرمها و در سیزده فصل می باشد.
فن هفدهم از بخش سوم کتاب سوم
این فن درباره بیماری های مقعدی است و در یک گفتار هفده فصلی می باشد.
فن هجدهم از بخش سوم کتاب سوم
فنی است درباره حالات کلید که در دو گفتار است.
- گفتار اول از فن هجدهم: این گفتار درباره کلید است و دارای شش فصل می باشد.
- گفتار دوم از فن هجدهم: گفتاری در باب ورم و گسستگی در کلیه است و دوازده فصل دارد.
فن نوزدهم از بخش سوم کتاب سوم
فنی است در باب مثانه و بول و مدفوع که در دو گفتار می باشد.
- گفتار اول از فن نوزدهم: این گفتار درباره مثانه می باشد و دارای شانزده فصل است.
- گفتار دوم از فن نوزدهم: گفتار مزبور درباره ادرار و روی آورهایش است و دوازده فصل دارد.
فن بیستم از بخش سوم کتاب سوم
فنی در باب دستگاه تناسلی مردان است و دارای دو گفتار می باشد.
- گفتار اول از فن بیستم: این گفتار با بیست و سه فصل درباره اندامهای تناسلی به طور همگانی و غریزه جنسی است.
- گفتار دوم از فن بیستم: گفتاری است درباره اندامهای مربوط به رابطه جنسی ، خارج از غریزه جنسی که در نه فصل می باشد.
فن بیست و یکم از بخش سوم کتاب سوم
این فن در باب چگونگی ابزار بچه آور است و در چهار گفتار می باشد.
- گفتار اول از فن بیست و یکم: این گفتار در باره باردار شدن و بچه به دنیا آوردن است و هشت فصل دارد.
- گفتار دوم از فن بیست و یکم: گفتاری درباره بارداری و زادن می باشد و در دوازده فصل است .
- گفتار سوم از فن بیست و یکم: گفتار مزبور با یازده فصل درباره بیماریهای زهدان بجز ورمهاست.
- گفتار چهارم از فن بیست و یکم: این گفتار درباره موانع باردار شدن است و در دوازده فصل می باشد.
فن بیست و دوم از بخش سوم کتاب سوم
فن مزبور در باب بیماریهای پایدار اطراف بدن است و در دو گفتار می باشد.
- گفتار اول از فن بیست و دوم: گفتار مزبور درباره آسیب دیدگی، اندازه و حالت می باشد و شش فصل دارد.
- گفتار دوم از فن بیست و دوم: درباره پوسیدگی دندان در نه فصل می باشد.
کتاب چهارم قانون در طب ابوعلی سینا :
کتاب چهارم در هفت بخش است که هر بخش در برگیرنده چند گفتار و هر گفتار شامل چندین فصل است.
بخش اول از کتاب چهارم
این بخش در باب تب ها به طور عام است و در دو گفتار می باشد.
- گفتار اول از بخش اول: این گفتار درباره تب روزانه است و در سی فصل می باشد.
- گفتار دوم از بخش اول: گفتاری است درباره تب های عفونی . به طور کلی این گفتار شامل پنجاه و چهار فصل است.
بخش دوم از کتاب چهارم
بخش مزبور در باب پیش بینی حال بیمار از پیش درآمده است که شامل دو گفتار می باشد.
- گفتار اول از بخش دوم: این گفتار دارای سه فصل است و درباره بحران بیماری، نشانیهای زمان بحران و نشانیهای خوب و بد بیماری که به حالت بحران در می آید، می باشد.
- گفتار دوم از بخش دوم: گفتاری در سه فصل و درباره وقت بحران، روزهای بحران و نوبت های بحران است.
بخش سوم از کتاب چهارم
این بخش در سه گفتار است و درباره ورم و جوش می باشد.
- گفتار اول از بخش سوم: گفتاری در سیزده فصل و درباره ورم و جوش گرم مزاج و فاسد است.
- گفتار دوم از بخش سوم: گفتاری است در ده فصل و درباره ورم سرد و امثال آن می باشد.
- گفتار سوم از بخش سوم: گفتاری با یک فصل و درباره جذام است.
بخش چهارم از کتاب چهارم
بخش مزبور در باب گسستگی پیوندها بجز شکست و بست می باشد که در چهار گفتار است.
- گفتار اول از بخش چهارم:گفتاری است در دوازده فصل و درباره انواع زخم ها به طور خلاصه .
- گفتار دوم از بخش چهارم: گفتاری است در یازده فصل و درباره پوست اندازی، کوفتگی،شکافتگی، وئی، افتادن، صدمه دیدن، در هم ترنجیدن، نزيف خون و غیره می باشد .
- گفتار سوم از بخش چهارم: این گفتار در چهارده فصل و درباره قرحه به طور عام است.
- گفتار چهارم از بخش چهارم: این گفتار در ده فصل و درباره پی و رگ و استخوان است.
بخش پنجم از کتاب چهارم
بخشی است درباره شکسته بندی که در سه گفتار می باشد.
- گفتار اول از بخش پنجم: گفتاری در شانزده فصل و درباره از جا برکندگی است.
- گفتار دوم از بخش پنجم: گفتاری است در یازده فصل و درباره شکستن استخوان به طور کلی می باشد.
- گفتار سوم از بخش پنجم: این گفتار در نوزده فصل است و درباره شکستگی در هریک از اندامهاست.
بخش ششم از کتاب چهارم
بخشی است مختصر و مفید درباره سم ها که مشتمل بر پنج گفتار است.
- گفتار اول از بخش ششم: این گفتار درباره سموم تناولی و انواع سموم است و دارای چهار فصل می باشد.
- گفتار دوم از بخش ششم: گفتاری است درباره سم مربوط به جانداران.
- گفتار سوم از بخش ششم: گفتار مزبور درباره نیش و گزش حشرات موذی است و دارای بیست و هفت فصل می باشد.
- گفتار چهارم از بخش ششم: این گفتار در باره گاز گرفتن انسان و چهار پایان می باشد و مشتمل بر شش فصل است.
- گفتار پنجم از بخش ششم: گفتاری در سه فصل و درباره انواع حشرات موذی و آشنایی با گزش حشرات است.
بخش هفتم از کتاب چهارم
بخشی است مشتمل بر چهار گفتار که در باب آرایش و پیرایش می باشد.
- گفتار اول از بخش هفتم : گفتاری است در سیزده فصل و درباره ی موی سر و شوره سر می باشد .
- گفتر دوم از بخش هفدهم : این گفتار درباره رنگ پوست است و سه فصل دارد .
- گفتار سوم از بخش هفتم : گفتاری درباره انواع جوش های پوستی می باشد و دارای هشت فصل است .
- گفتار چهارم از بخش هفتم : این گفتار در باب حالات مربوط به بدن بحث می کند و دارای چهار فصل می باشد .
کتاب پنجم قانون در طب ابوعلی سینا :
کتاب پنجم قانون در طب اقرابادینی مشتمل بر مقدمه مولف و دو جمله و چند گفتار و فصل به شرح زیر است .
مقدمه مولف : گفتار علمی مقدماتی راجع به نیاز به داروهای ترکیبی و شامل دو فصل می باشد .
جمله اول از کتاب پنجم :
جمله مزبور درباره ی داروهای ترکیبی به ترتیبی که در کتابهای داروسازی آمده اند ، می باشد . جمله اول شامل دوازده گفتار است.
- گفتار اول از جمله اول : این گفتار درباره تریاقها و معجون های بزرگ است و دارای یک فصل می باشد .
- گفتار دوم از جمله اول: گفتاری است درباره ایارجها (معجونهای مسهل) به تفصیل .
- گفتار سوم از جمله اول: گفتاری درباره گوارشیها است.
- گفتار چهارم از جمله اول: این گفتار در باره داروهای در دهن ریختنی و کفلمه کردنی بزرگسالان و کودکان است.
- گفتار پنجم از جمله اول: گفتاری است درباره انگشت پیچها (لیسیدنیها).
- گفتار ششم از جمله اول: گفتاری است درباره شربتها و ربها.
- گفتار هفتم از جمله اول: این گفتار درباره مرباها و انبجات است.
- گفتار هشتم از جمله اول: گفتاری درباره قرقها است.
- گفتار نهم از جمله اول: گفتار نهم درباره آب پزها و حبها می باشد.
- گفتار دهم از جمله اول: گفتاری درباره روغنها می باشد.
- گفتار یازدهم از جمله اول: این گفتار مربوط به مرهمها و ضمادهاست.
- گفتار دوازدهم از جمله اول: گفتار مزبور اختصاص به داروهای ترکیبی در علاج بیماریها دارد. در گفتار دوازدهم مصرف داروهای ترکیبی – برحسب نوع بیماری – در هشتاد و نه عنوان ذکرشده است.
جمله دوم از کتاب پنجم:
جمله دوم به هشت گفتار تقسیم گردیده است.
- گفتار اول از جمله دوم: این گفتار در باب چگونگی بیماریهای سر و علاج آنهاست که در هفده نسخه می باشد.
- گفتار دوم از جمله دوم: گفتاری است در باب علاج بیماریهای چشم در شصت و نه نسخه .
- گفتار سوم از جمله دوم: گفتاری است در باب بیماری های گوش، قرحه بینی و معالجه آنها که در سیزده نسخه می باشد.
- گفتار چهارم از جمله دوم: این گفتار درباره دندان و هر چه مربوط به دندان است، می باشد و ده نسخه دارد.
- گفتار پنجم از جمله دوم: گفتاری است درباره بیماریهای دهان، گلو و اندامان درونی فوقانی که در بیست و نه نسخه می باشد .
- گفتار ششم از جمله دوم: گفتار مزبور در علاج بیماریهای داخلی و در پنجاه و دو نسخه می باشد.
- گفتار هفتم از جمله دوم: این گفتار درباره درمان درد مفاصل، نقرس و عرق النساء است و در نه نسخه می باشد.
- گفتار هشتم از جمله دوم: گفتاری است درباره علاج داء الثعلب یا درد روباه .
شرح قانون در طب ابوعلی سینا :
تاکنون شرحهایی بر کتاب قانون در طب ابوعلی سینا نوشته شده که نویسندگان آنها به شرح زیر هستند:
- ابو عبید عبدالواحد جوزجانی که شاگرد شیخ الرئیس ابوعلی سینا بوده است.
- علی بن رضوان، متوفی به سال ۴۶۰ هجری قمری.
- فخرالدین رازی (ابوعبدالله محمد بن عمر بن حسین بن حسن بن علی طبرستانی رازی) مشهور به امام فخر فقيه شافعی و دانشمند معقول و منقول. (ولادت، ری ۵۴۳ یا ۵۴۴، فوت هرات ۶۰۶ ه. ق.)
- شرح قانون به نام « موجز القانون »، توسط علاء الدین ابوالحسن علی بن القاصی نفیس الدین ابی الحزم القرشی معروف به ابن النفيس، متوفی به سال ۶۸۷ هجری قمری۔
- ابراهيم بن علی بن محمدسلمى القطب المصري (قرن هفتم هجری قمری).
- نجم الدین احمد نخجوانی
- محمد بن محمود آملی، متوفی به سال ۷۵۳ هجری قمری۔
- اسعدالدين محمد فارسی
- فخرالدین محمد خجندی
- جمال الدین حلی
- رفیع الدین گیلی
- یعقوب بن اسحق ساوى (السامری)، قرن هفتم هجری قمری.
- ابوالفرج يعقوب بن اسحاق معروف به ابن القف.
- هبة الله يهودی مصری.
- محمدبن عبدالله آق سرایی، قرن هشتم هجری قمری.
- حکیم علی گیلانی (جیلانی)، قرن دهم هجری قمری.
- سدید الدین کازرونی (شرح کلیات قانون)، متوفی به سال ۷۴۵ هجری قمری
- ابوالفضائل محمدبن نامور خونجی، متوفی به سال ۶۴۶ هجری قمری
- علی بن عبدالرحمن مشهور به زين العرب المصری (۷۷۰ ه. ق.).
- عزیزالدین رازی.
- قطب الدین ابراهیم مصری.
- مسیح الملک حکیم شفایی خان بن حکیم عبدالشافی خان).
- هبة الله بن جمنی .
- شرح محمود بن مسعود بن مصلح فارسی کازرونی معروف به قطب الدین شیرازی (متوفی به سال ۷۱۰ یا ۷۱۶ هجری قمری به نام (تحفه السعديه).
- افضل الدین جوینی .
- ربیع الدین عبدالعزیز چلبی .
- شرح برحمیات (تبها) توسط اسحق خان بن اسماعیل خان دهلوی (قرن دوازدهم هجری قمری به نام غاية المفهوم في تدبيرالمحموم.
- تلخیص کتاب قانون در طب به نام « قانونچه » به همت محمودبن عمرچغمینی، متوفی به سال ۷۴۵ هجری قمری.
- حاشیه بر قانون توسط ضياء الدين بن بهاء الدين الشجاعی.
علاوه بر آنچه که ذکر گردید عده دیگری از اطباء و دانشمندان نیز بر قانون در طب ابوعلی سینا حواشی نوشته و برخی دیگر نیز آن را مختصر و تلخیص کرده اند.
ترجمة قانون در طب ابوعلی سینا :
ترجمه کتاب قانون در طب ابوعلی سینا به زبان لاتینی توسط ژراردوس کرمونسیس (Gerardus Cremonesis) یا « ژرار دو کرمن» انجام شده و ترجمه به زبان عبری آن توسط یوسف لورکی (Joseph Lorki) به عمل آمده و به سال ۱۴۹۱ میلادی در ناپل به چاپ رسیده است. ترجمه فارسی کلیات قانون توسط ملافتح الله فخرالدین شیرازی به سال ۱۳۰۶ در لكنهو چاپ شده است. این اثر جهانی به سال ۱۹۶۰ میلادی در شهر تاشکند به زبان روسی و در سال ۱۹۶۶ میلادی توسط دکتر مظهر شاه در کراچی (پاکستان)به زبان انگلیسی به چاپ رسیده است .
چاپ کتاب قانون در طب ابوعلی سینا :
این کتاب نخستین بار در شهر رم با کتاب نجات ابن سینا در دو مجلد به سال ۱۵۹۳ میلادی به چاپ رسید. پس از آن به سال ۱۲۹۰ هجری قمری در قاهره، به سال ۱۲۹۴ هجری قمری در بولاق، به سال ۱۲۹۶ هجری قمری در تهران، در سالهای ۱۳۰۷ و ۱۳۲۴ هجری قمری در لكنهو، به سال ۱۹۰۵ میلادی با شرح فارسی آن در لاهور و کتاب چهارم قانون با شرح فارسی در سالهای ۱۲۷۴ و ۱۲۹۶ و ۱۲۹۸ هجری قمری در لکهنو به چاپ رسیده است.
کتاب قانون حدود سی بار به لاتینی ترجمه شده و تا قرن هفدهم میلادی در دانشگاههای اروپا از جمله «مون پلیه» و لورن ، کتاب درسی طب محسوب می شده است.
نظرات کاربران