زکریای رازی، پزشک عالیقدر ایرانی!

نامش محمد و نام پدر او زکریا و نام جدش یحیی و کنیه اش ابوبکر و نسبت او به زادگاهش ری است. او در کتابهای ملل مختلف جهان به عناوین گوناگون مانند: جالینوس عرب، فیلسوف عرب، طبيب مارستانی یا بیمارستانی، علامه در علم و شاهزاده پزشکان خوانده شده است. آنان که کتابهای او را به زبان لاتین ترجمه کرده اند او را (Rhazes) گفته اند و در آثار اروپایی بیشتر به این نام اشتهار دارد و گاهی هم به طور ساده او را «رازی» (Razi) می نامند.

تولد حکیم محمد بن زکریای رازی :

رازی در ماه شعبان ۲۵۱ هجری قمری (۸۶۵ م.) در ری زاده شد. ری در آن زمان مرکز علم و ادب و از شهرهای مهم اسلامی به شمار می آمد و دانشمندان و بزرگان زیادی از آنجا برخاسته اند.
از آغاز جوانی و تحصیلات رازی اطلاع دقیقی جز آنچه در ترجمه ها و نوشته ها آمده در دست نیست. از مطالعه آثار تاریخی و طبی چنین استنباط می شود که رازی در کودکی و نوجوانی به تحصیل در مدارس ری پرداخت و مقدمات را از خواندن و نوشتن و حساب فراگرفت و سپس به نواختن عود و غنا روآورد، اما بعد از مدتی دست از این کار کشید. در جوانی زرگری و یا به قول برخی صرافی پیشه کرد.

خود رازی در این باره می گوید: در جوانی علاقه زیادی به تجربه و آزمایش داشتم و زرگری و صرافی مرا به تحقیق درباره کیمیا کشانید. از این راه با مطالعات آزمایشگاهی و سپس علوم آزمایشگاهی آشنا شدم و بدین ترتیب به مدارج بالا دست یافتم.

رازی در راه کیمیاگری چشمان خود را در معرض مواد شیمیایی و بخارهای سوزاننده دچار صدمه ساخت و وقتی که به درد چشم گرفتار شد نزد چشم پزشک رفت. چشم پزشک (کحال) به او گفت: «برای معاینه و معالجه چشمان خود پانصد دینار باید بدهی»، رازی این مبلغ را به چشم پزشک داد و با خود گفت: «کیمیاگری علم طب است نه آنچه بدان مشغولی.» به قولی دیگر گویند برای تحصیل طب گذر اتفاقی و تصادفی وی به یکی از بیمارستانهای بغداد افتاد، در آنجا با یکی از داروسازان مشهور آشنا شد و بعد از آن به دنبال آموختن طب رفت.

زکریای رازی برای کسب علوم پزشکی و فلسفی به بغداد که در آن زمان کانون علم و دانش و منزلگاه دانشمندان بود سفر کرد و به تحصیل مشغول شد. مورخان عموما بر این عقیده اند که وی در کبرسن و بعد از چهل سالگی به تحصیل پزشکی پرداخته است. معلم او در طب ابن ربن طبری و استاد وی در فلسفه ابوزید بلخی و در کیمیا و طلسمات ابوموسی جابربن حیان شاگرد امام جعفر صادق(ع) بود.

رازی طب را به طور منظم و مستقیما تحت نظر استادان خود نیاموخته بلکه بیشتر از تجارب بیمارستانی و مطالعه کتب با نبوغ کم نظیر خود یاد گرفته است. وی از آثار ترجمه شده بقراط و جالینوس استفاده می کرد و آنها را در مشاهدات و ملاحظات بیمارستانی و کارهای بالینی به کار می بست. زکریای رازی در آن زمان، تجربه را در طب بسیار معتبر می دانست و می توان گفت یکی از اولین پزشکانی است که تجربه و آزمایش را در طب وارد کرده است. او معتقد بود تا جایی که ممکن است بیمار با داروی ساده و مفرد معالجه شود و به مریض داروی مرکب بد طعم و بد بو و تهوع آور داده نشود.

رازی طبیبی حاذق و پزشکی عالیقدر بود که در زمان خود شهرتی بسزا داشته و تمام مورخان شرق و غرب در این باب هم عقیده اند. وی مردی خوشخو و کریم النفس و در تحصیل علم بسیار کوشا بود. او در معاینه و معالجه بیماران بسیار دقیق و منظم بود، هرگاه بیماری به وی مراجعه می کرد از ابتدای درمان تا پایان معالجه او را زیر نظر قرار میداد؛ نسبت به فقرا و بینوایان رئوف و مهربان و خیررسان بود. او در مقام استادی در میان شاگردانش بسیار محبوب بود؛ وقتی از بیمارستان به منزل می رفت، شاگردانش گرد او حلقه می زدند و پدروار مشکلات و گرفتاری های خود را با وی در میان می گذاشتند. این فیلسوف بزرگ نیز کوشش میکرد آنها را هدایت نماید.

شيوه معالجه حکیم رازی چگونه بود؟

اصولا شيوه معالجه رازی این بود که «پرهیز و دستورهای غذایی با رژیم را بر دستور دارویی» ترجیح میداد. یکی از توصیه های او به شاگردانش این بود: «تا می توانی بیماری را با غذا معالجه کنی، با دارو معالجه مکن.»

محمد زکریای رازی علاوه بر طب داخلی در جراحی عمومی نیز معروف می باشد، زیرا برخی از دانشمندان و مورخین در کتابها و رسالات خود از او به عنوان جراح (Rhazes chirurgien arabe) یاد کرده اند. به طور کلی عقاید و نظرات صاحبنظران امور پزشکی و درمان نشانگر این واقعیت است که رازی در جراحی نیز دست داشته است.

رازی در بیمارستان بغداد

وی در بغداد ریاست بیمارستانی را عهده دار بود. همچنین در شهر ری وقتی به خدمت ابوصالح منصور بن اسحق سامانی درآمد، به زودی ریاست بیمارستانی را که در آن شهر تأسیس شده بود بر عهده گرفت. می گویند رازی برای این امیر سامانی کتابی در کیمیا و چگونگی تبدیل فلز پست به طلا نوشت. امیر سامانی به رازی دستور داد بر طبق فرمول کتاب مزبور فلز پستی را به طلا تبدیل کند. رازی خیلی کوشش کرد، اما از ساختن طلا عاجز ماند. امیر دستور داد تا هر چه کتاب در آن حوالی بود به سرش کوفتند به طوری که چشمانش آب آورد و کور شد، اما همان طور که پیش از این ذکر گردید این داستان درست نیست، چشمان رازی به عقیده مطلعین بر اثر کار کردن با مواد شیمیایی و بخارهای سوزاننده آسیب دیده و کور شده است.

زکریای رازی آثار ارزنده و زیادی در علوم مختلف مانند طب، داروشناسی و داروسازی، حکمت، کیمیا (شیمی)، نجوم، هیئت و ماوراء الطبیعه، الهیات، علوم طبیعی و امثال آنها دارد. تمام مؤلفات رازی در طب و کیمیا نتیجه تجارب شخصی وی در بیمارستان و آزمایشگاه بوده که به صورت کتبی درآورده است. آثار وی در شرق و غرب دارای مقام و منزلت ارزشمندی است و بسیاری از کتب وی به زبانهای مختلف ترجمه و چاپ شده و در قرون وسطی تا اوایل قرن جدید در مدارس و مکاتب اروپا تدریس می شده است. سال وفات محمد زکریای رازی به نقل از ابوریحان بیرونی ۳۱۳ هجری قمری است.

تالیفات حکیم رازی :

مؤلفات رازی را از ۲۵۹ تا ۲۷۳ جلد ذکر کرده اند که تفکیک آنها برحسب فهرست ابوریحان بیرونی از این قرار است:
۵۶کتاب در طب . ۳۳کتاب در طبیعیات . ۷ کتاب در منطق. ۱۰ کتاب در ریاضیات و نجوم . ۷ کتاب در تفسير و تلخیص کتابهای فلسفی یا طبی دیگران. ۱۷ کتاب در فلسفه. ۶ کتاب در متافیزیک. ۱۴ کتاب در الهیات . ۲۲ کتاب در کیمیا . ۶ کتاب در کفریات و ۱۰ کتاب در فنون مختلف.

تألیفات طبی حکیم رازی :

در این بخش از مجله راستینه ،تألیفات طبی حکیم رازی را بررسی خواهیم کرد :

١- كتاب الحاوی

کتاب معروف محمد بن زکریای رازی «کتاب الحاوى» است که یک دوره کامل طب تا دورة رازی می باشد. وی در این کتاب یا دائره المعارف طبی گفته ها و عقاید اطباء سلف خود را نگاشته و آنها را اظهار نظر کرده است. این کتاب در جهان پزشکی «الجامع الحاصر الصناعة الطب»،

«حاصر الصناعدالطب»، «الجامع الكبير» و «الجامع» نیز نامیده می شود. ابن العميد وزیر رکن الدوله پس از وفات رازی مسودات آن را در ری به دست آورد و به توسط شاگردان رازی مرتب کرد و بدین ترتیب کتاب حاوی شکل گرفت. اکنون نسخ خطی متعددی از آن در دست است.

ابن ابی اصیبعه درباره حاوی می گوید: این کتاب در دوازده باب میباشد که در آن از بهداشت و درمان و بیماریها و شکستگیها و ضایعات اعضاء و شکسته بندی و درمان آنها و نیروی غذا و داروها و تدابیر متخذه در طب و داروهای مرکب و اعمال آنها و داروسازی و خواص داروها و نامها و وزن وکیل گیاهان طبی و تسمیۀ اعضاء و بیماریها (به زبانهای یونانی و سریانی و فارسی و هندی و عربی) و تشریح و وظائف الأعضاء و علل طبیعی در طب واشياء طبیعی و اوایل (مقدمات) طب و درمانها و آنچه که جالینوس از طب دریافته و آنها را حنین بن اسحق ذکر نکرده، می باشد. به طور خلاصه یک دائره المعارف کامل طبی تا دوران رازی است و به حق باید گفت که رازی با ایرادات و شکوکی که بر علماء سلف گرفته، فتح باب ایراد و اعتراض بر اقوال پیشینیان را کرده و بعد دیگران جرأت آن را پیدا کردند که دنباله کار را بگیرند.

«حاوی» نخستین بار در شهر برشیا (Brescia) از شهرهای ایتالیا به لاتین ترجمه شده (۱۴۸۶.م) و پس از آن مکرر در ونیز در سالهای ۱۵۲۹ و ۱۵۴۲ میلادی به نامContinen – Rasis چاپ گردیده که نسخ آن بسیار کمیاب می باشد. ترجمة لاتینی حاوی (یا تعدادی از مجلدات آن) توسط ژرار دو کرمن (Gerard de Crémone) به عمل آمده است. متن عربی حاوی از سال ۱۳۷۴ تا ۱۳۸۸ هجری قمری تحت عنوان «کتاب الحاوی في الطب للفيلسوف الكبير و الطبيب الشهير ابی بکر محمد بن زکریا» در حیدرآباد دکن هندوستان) به چاپ رسیده است.

مجلدات حاوی بر پایه نوشته « تاریخ طب در ایران پس از اسلام به شرح زیر است:

• جزو اول – در بیماریهای سر.
• جزو دوم – در بیماریهای چشم.
• جزو سوم – در بیماریهای گوش و بینی و دندانها.
• جزو چهارم – در بیماریهای شش (ریه).
• جزو پنجم – در بیماریهای مری و معده .
• جزو ششم – در استفراغات و چاقی و لاغری .
• جزو هفتم – در بیماریهای پستان و قلب و کبد و طحال.
• جزو هشتم – در قرحه ها و ریشهای امعاء و شکم روش خونی (زحیر) و فرق بین آنها و پیچیدگی و درد پا و شکستگیها.
• جزو نهم – در بیماریهای زهدان (رحم) و بارداری.
• جزو دهم – در بیماریهای کلیه و مجاری ادرار و غیره.
• جزو یازدهم – در امراض حاصله از کرمهای دراز و کرمهای امعاء در شکم و بواسیر و گوژپشتی و نقرس و واریس (دوالی) و داء الفيل (elephantiasis).
• جزو دوازدهم – در سرطان و ورمها و دملها و آماسهای بدن و پوست درشت و استخوانهای بدشکل و معوج و غیره.
• جزو سیزدهم – در بیماریها و قروحی که در داخل بدن باز شوند و قروح آلات تناسلی و مقعد و غیره.
• جزو چهاردهم – در تب ها و مدفوع و قی و غیره.
• جزو پانزدهم – در تب های مطبقه (fievre thyphoide) و بیماریهای حاد بر اثر سدهها (سدد) و آب آوردن شکم و غیره.
• جزو شانزدهم – در تبهای متصل و پژمردگی و پیری و تب لرز و تبهایی که باعث گرمی بدن گردند و تبهای وبایی (همه گیر) و غیره.
• جزو هفدهم – در آبله و سرخک و گلو دردهای ناشی از آنها ( البته این نوع گلودردها را در قدیم طواعين (جمع طاعون) می گفتند و منظور از طواعين در آبله و سرخک و عوارض حاصله از آنها در گلو بوده است).
• جزو هجدهم – در بحران (Crise) و آنچه که بدان تعلق گیرد.
• جزو نوزدهم – در ادرار و آنچه که بدان تعلق گیرد و گزیدگیها و سموم.
• جزو بیستم – در داروهای مفرد (Matieres Medicales) (مقصود از داروهای مفرد در طب قدیم جمع مواد ماخوذه از حیوان و نبات و معدن بود که در طبیعت وجود دارند، بدون آنکه با چیزی ترکیب و امتزاج و اختلاط یابند (حیوانی و نباتی و معدنی). هرگاه داروهای مفرد را با یکدیگر مخلوط و ممزوج و مرکب می کردند آن را داروی مرکب میگفتند. درمان با داروهای مفرد و مرکب را «قرابادین» یا «اقرابادین» یا «قرابادین» (Therapeutique) می نامیدند).

٢- كتاب المنصوري

رازی این کتاب را به نام منصور بن اسحق سامانی حاکم ری تألیف نموده است. کتاب المنصوری که به نامهای «منصوری»، «طب منصوری»، «کناش المنصوری» ، و «المنصوری في الطب» نیز مشهور و معروف است نسبت به «کتاب الحاوى» مختصرتر ولی جزء کتب مهم قدیم به شمار می رود. منصوری در ده جزء تألیف شده و مشتمل بر شناسایی مزاجهای مختلف و اخلاط غالب بر آنها و دلایل مختلفة جامع از علم فراست و نیروهای خوراکی و داروها و بهداشت و زینت اعضاء و تدبیر بهداشت مسافرین و شکسته بندیها و زخمها و سمهای حشرات و بیماریها از سر تا پا و تبهاست. ابن ابی اصیبعه مقاله دیگری به کتاب «المنصوری» اضافه کرده که در امور طبیعی است. اروپاییان کتاب المنصوری را به نامهای زیر می خوانند:

• “Traité de Mansouri”.
• “Liber Medicinalis Almansoris”.
• “Ad Almansoreum – Libri”.

منصوری بارها به زبان لاتینی ترجمه شده که بهترین آنها توسط «ژرار دو کرمن» انجام شده و در سال ۱۵۱۰ میلادی در ایتالیا به چاپ رسیده است. نسخ متعدد آن در اغلب کتابخانه های عمومی و خصوصی جهان موجود است. این کتاب قریب پانصد سال برای تربیت پزشکان به کار می رفته و با کتاب حاوی تا اوایل تجدد طب اروپا بهترین و بزرگترین کتب پزشکی به شمار می رفته است.
برخی از مورخان پس از مطالعه و بررسی زیاد که بر روی طب و اطباء اسلامی نموده دو کتاب حاوی و منصوری را بزرگترین کتب آموزشی قدیم در دوران تمدن اسلامی و مدتها پس از آن دانسته و این دو را بر عموم کتب ترجیح داده اند. مقاله اول کتاب المنصوری در باب تشریح است که به سال ۱۹۰۴ میلادی در لیدن هلند توسط پ.دو کونینگ ( P. de Koning) در یک مجله به نام «سه کتاب تشریح عربی» چاپ شده است (که مأخوذ از «منصوری»، رازی، ملکی»، اهوازی و «قانون» ابن سینا است). مقالۀ نهم آن نیز مشتمل بر نود و چهار فصل است. این مقاله همان قسمتی است که اروپاییان به آن اهمیت فوق العاده میدهند.

٣- كتاب المرشد

این کتاب نیز از تألیفات مهم رازی است و در بیست ونه فصل می باشد. کتاب المرشد شامل: اسطقسات، ترکیب بدن آدمی، مزاجها، هواها، آب و برف و یخ، نیروی غذا و دارو، ورزش، حمام، خواب و بیداری، احتیاج به غذا و طریق استفاده نیکوی آن، امتلاء، زیادی اخلاط، مسهلها، قی و ادویه مقیه، دفع ادرار، دفع سایر فضولات، شراب، جماع، ترکیب داروها، بیماریها و علل آنها، علل بیماریهای احشاء (اندرونه)، نبض، تنفس، بحران، روزهای بحرانی، اوان و زمان بیماریها، نضج (بهبود نسبی) و تب ها می باشد.

کتاب مزبور اقتباس از کتاب بقراط است و نسخ خطی آن در کتابخانه های عمومی و خصوصی جهان موجود است.

۴- کتاب طب الملوکی

رازی این کتاب را برای (وهسودان) حاکم طبرستان (مقتول ۳۰۴ یا ۳۰۷ ه. ق.) تأليف نموده و در آن یک دوره بیماری شناسی نوشته شده است. نسخ خطی آن در کتابخانه های عمومی و خصوصی جهان موجود میباشد.

۵- من لایحضره الطبيب

کتاب مزبور برای کسانی نوشته شده که در صورت عدم دسترسی به طبیب بتوانند با مراجعه به آن نسبت به درمان خود اقدام نمایند. از این کتاب نسخه های فراوان در کتابخانه های عمومی و شخصی جهان موجود است. نام دیگر این اثر «کتاب طب الفقراء» می باشد. اثر مزبور بارها به چاپ رسیده و در باب بیماری شناسی و درمان آنهاست.

۶- کتاب الجدري والحصبه (مقاله في الجدري والحصبه)

این کتاب یکی از تألیفات مهم رازی است. وی در آن دو بیماری آبله و سرخک را برای نخستین بار تشخیص افتراقی (diagnostic differentiel داده و آبله مرغان را نیز متذکر شده است.

کتاب آبله و سرخک در سیزده فصل و موضوعات آن عبارتند از: علت بروز آبله، افرادی که استعداد ابتلا به آبله دارند، علامات، اعراض، خویشتن داری از آبله، موادی که بیرون زدن آبله را تسریع کند، توجه به چشم و جگر و بندها و گوشها، موادی که پختگی آبله را تسریع کند، خشک کردن دانه ها، موادی که پوسته ها را خشک کند، موادی که آثار آبله را بزداید، دستور غذای بیمار
آبله ای و سرخکی، دستور مزاج آبله ای و سرخکی، آبله و سرخک بی خطر و خطرناک.

کتاب الجدری و الحصبه به زبانهای زیر ترجمه شده است: در سال ۱۴۹۸ میلادی توسط ژ. والا ونزیا (J . Valla Venezia) به لاتین تحت عنوان طاععنی» (De Pestilentia) در شهر ونیز ترجمه شد. در سال ۱۵۴۸ میلادی توسط « اژ ژ. گوپیل» ( J. J . Goupyl) به یونانی ترجمه گردید.

طاععنی (De Pestilentia) در شهر ونیز ترجمه شد. در سال ۱۵۴۸ میلادی توسط اژژ. گوپیل» ( J. J . Goupyl ) به یونانی ترجمه گردید. – ترجمه لاتینی آن به سال ۱۵۵۸ میلادی توسط کلن (Collin) در شهر پواتیه فرانسه انجام گردید. همچنین ژ پوله ( J .Paulet) در سال ۱۷۶۳ میلادی آن را به زبان فرانسوی ترجمه کرد.

در سال ۱۷۶۶ میلادی توسط « مد » (Mcad) و «جان چانینگ» (Jean Channing) در انگلستان به زبان انگلیسی ترجمه شد. بعلاوه در سال ۱۸۴۸ میلادی از طرف انجمن سیدنهام» (Seydenham) توسط « گرین هیل» (Greenhill) و در سال ۱۸۶۶ میلادی ترجمه لاتین آن در لندن تجدید چاپ شد.

اصل رساله عربی این اثر در سال ۱۸۷۲ میلادی توسط «وان دیک» (Van Dyck) در بیروت به چاپ رسید. ترجمه به زبان آلمانی آن به سال ۱۹۱۱ میلادی توسط «ک. اپتیس» ( K Opitz ) انجام گردید.

در مجموع کتاب الجدري والحصبه قریب چهل بار در شهرهای «بال» سویس، «گوتینگن (Gottingen) آلمان و لندن و پاریس چاپ شده است. ترجمه فارسی و متن عربی آن به سال ۱۳۴۴ شمسی به مناسبت جشن هزارویکصدمین سال تولد رازی پزشک نامدار ایرانی توسط دکتر محمود نجم آبادی به چاپ رسید.

۷- کتاب التقسيم والتشجير

این کتاب درباره همه علل و بیماریهای انسان از سر تا پا به صورت طبقه بندی می باشد. نسخ زیادی از آن در کتابخانه های عمومی و خصوصی دنیا موجود است.

۸- کتاب اقرابادین

کتاب مزبور درباره اصول تداوی است و مشتمل بر شصت و دو باب می باشد. در این کتاب جمیع داروهای درمانی ارائه گردیده است. نسخ خطی این کتاب فراوان است و از جمله در کتابخانه ملک دیده شده است.

۹- كتاب الحصى في الكلى والمثانه

موضوع این کتاب در باب «سنگ کلیه و مثانه» می باشد. کتاب مذکور در کتابخانه های عمومی و خصوصی جهان موجود است. همچنین به سال ۱۸۹۶ میلادی توسط «پ. دوکونینگ» ( P . de Koning) در شهر لینن هلند به زبان فرانسوی ترجمه گردیده است .
(Traité sur le calcul dans les reins et dans la vessie )

۱۰- کتاب القولنج

این کتاب درباره قولنج می باشد. نسخ آن فراوان است و آن مشتمل بر هجده باب و در مورد علل و اسباب و علامات و مدت و درمان قولنج می باشد. کتاب دیگری به نام « القولنج الصغیر» در تذکره ها آمده که به نظر می رسد مختصر همان کتاب است.
نسخه خطی کتاب مزبور در کتابخانه ملک موجود است.

۱۱- کتاب الاوجاع المفاصل

کتاب مزبور درباره نقرس و درد بندهاست و مشتمل بر بیست ویک باب و در آن علل و تولید و تقسیمات و علامات و درمانهای درد بندها آمده است. این کتاب در کتابخانه ملک موجود است.
ابن ابی اصیبعه در کتاب «عيون الأنباء في طبقات الأطباء» از کتابی به نام «کتاب صغير في وجع المفاصل» نام برده که احتمالا با کتاب بالا یکی است.

۱۲- کتاب السکنجبین

این کتاب در باب منافع و مضار سنکنجبین است.

۱۳- کتاب دفع المضارالاغذيه

کتاب مزبور درباره منافع غذاها و آشامیدنیها و دفع مضار آنهاست. این اثر که یک دوره کامل بهداشت غذایی است و از شاهکارهای طبی رازی محسوب می گردد، در سال ۱۳۴۳ در جشن بزرگداشت رازی در نوزده فصل توسط سید عبدالعلی علوی نایینی به فارسی ترجمه شده است.
نسخ خطی کتاب دفع المضارالاغذیه در کتابخانه های عمومی و شخصی جهان وجود دارد.

۱۴- کتاب مايقدم من الفواكه و الاغذيه و مايؤخر

موضوع این کتاب درباره ترتیب خوردن میوه ها می باشد. نسخ خطی کتاب مزبور در کتابخانه های جهان پیدا می شود.

۱۵- کتاب الابدال الادویه

کتاب کوچکی است که در آن بدل و جانشین داروها آمده است. چند نسخه از آن در کتابخانه ها و ترجمه فارسی آن به شماره ۱۶۲۴۵ در کتابخانه آستان قدس رضوی موجود است. ترجمه لاتین این کتاب تحت عنوان (De permutations medicamentorum) در کتابخانه پادوا (ایتالیا) به شماره ۱۱-۲۳۷ وجود دارد.

۱۶- کتاب الابنه وعلاجها

این کتاب در باب درمان ابنه می باشد.

۱۷- کتاب الادوية الموجوده لكل مكان

کتاب مزبور درباره داروهای موجود در همه جاست.

۱۸- کتاب هيئه القلب.

۱۹- کتاب الانثیین.

۲۰- کتاب هيئة الصماخ.

۲۱- کتاب هيئة العين.

۲۲- کتاب هيئة الكبد.

۲۳- کتاب الرد على لجاحظ في نقص الطب.

۲۴- کتاب الرد على الناشى في نقضه الطب.

۲۵- في محنتة الطبيب.

این کتاب درباره آیین و سنت پزشکی است.

۲۶- فيها جری بین الرازی و جریر الطبيب

۲۷-كتاب في العله التي لها تحدث الورم من الزكام فی رؤس بعض الناس

نسخه خطی این کتاب در کتابخانه ملک در مجموعه ای به شماره ۴۵۷۴ مشتمل بر ۵۴ صفحه به قطع رحلی موجود می باشد.

۲۸- في استفراغ المحمومين قبل النضج

توضیح : استفراغ در اصطلاح قدما دفع ماده زیادی و مضره از بدن به وسیله قي و اسهال و فصد و عرق و ادرار و امثال آن بوده است evacuation .
توضیح : نضج مرحله وسطای بیماری (amelioration) می باشد. لازم به توضیح است: مرحله اول بیماری همان ابتدای مرض و مرحله دوم نضج و مرحله سوم بحران ( Crise) است که با به بهبودی و با به مرگ شخص منتهی می شود.

۲۹- في تبريد الماء

این کتاب در باب تبرید آب با برف و یا سرد نمودن آب که در آن برف بگذارند، می باشد.

۳۰- في العلة التي لهاز عم بعض الجهال ان الثلج يعطش

در این رساله رازی عقیده برخی از پزشکان را مبنی براینکه برف تشنگی می آورد، رد نموده است.

۳۱- في العلل القاتله لعظمها و القاتله لعظمها و القاتله لظهورها بغتة

کتاب مزبور در باب بیماریهای کشنده فوری می باشد.

۳۲- في سبب قتل ريح السموم اكثر الحيوان

این کتاب شامل یک مقاله است و رازی در آن در باب سموم سریع الاثر که باعث مرگ حیوانات می شوند بحث می کند.

۳۳- اطعمه المرضی

این رساله در باره غذا و خوراک بیماران است. نسخه خطی آن در کتابخانه آستان قدس رضوی به شماره ۲۴۳ / ۹ موجود است.

۳۴- کتاب الفالج

کتاب مزبور در باب فلج (Paralysic) می باشد.

۳۵- کتاب اللقوه

کتاب اللقوه ( Paralysis faciale) در باب فلج عصب صورت است.

۳۶- في ان الحمية المفرطه تضر بالابدان

منظور رازی در تألیف این رساله آن است که پرهیز و گرسنگی فوق العاده به بدن ضرر می رساند. نسخه خطی آن در کتابخانه ایاصوفیه استانبول موجود می باشد.

۳۷- في ان للطين المنتقل به فیه منافع

این رساله در باب ساختن نقل از گل است. لازم به توضیح است که در قدیم از برخی از خاکها (خراسانی، نیشابوری) برای درمان بیماریها انواع نقل می ساختند.

۳۸- في تعطيش السمک و العله فيها

از عنوان رساله چنین مستفاد می شود: « به چه علت ماهی تشنگی می آورد؟»

۳۹- كتاب في الخريف الربيع

این کتاب درباره زیادتر و شدیدتر شدن انتشار بیماریها در پاییز است.

۴۰- في أن الطبيب الحاذق ليس هو من قدر على ابراء جميع العلل وان ذلك ليس في الوسع

رازی عقیده داشت که طبیب حاذق قدرت بهبود بخشیدن جمیع بیماریها را ندارد و این امر از نیروی پزشکی و بشر به دور است.

۴۱-كتاب في التلطف في ايصال العليل الى بعض شهواته

۴۲- في العله التي يذم لها بعض الناس و عوامهم الطبيب وان كان حاذق

۴۳- خطاء غرض الطبيب

۴۴- اختصار کتاب النبض الكبير لجالینوس

۴۵- اختصار کتاب حيله البرء لجالینوس

۴۶- تلخيصه الكتاب العلل والأعراض الجالینوس

۴۷- تلخيصه الكتاب العلل المواضع الألمه

۴۸- تفسیر کتاب جالینوس لفصول ابقراط

۴۹-کتاب كيفية الاغتذاء

۵۰- کتاب المشجر في الطب على طريق کناش

۵۱- کتاب الباه

نسخه خطی آن در هشت صفحۀ چهل و یک سطری به قطع رحلی مشتمل بر سیزده فصل در کتابخانه ملک موجود است.

۵۲- في السكر

۵۳- رساله في التعري و التدثر

۵۴- کتاب مايعرض في صناعة الطبيب

۵۵- کتاب النقرس و عرق المدینی

۵۶- الصیه له (در داروسازی)

۵۷- المدخل الى الطب

نسخه های خطی این اثر در کتابخانه های پاریس و مادرید موجود است.

۵۸- في شرف العين

۵۹- کتاب جمع فيه الأعمال بالحدید

این کتاب در باب عمل جراحی با چاقو و شکسته بندی است.

۶۰- کتاب الكبير في العطر والأنبجات والادهان

این کتاب در مورد عطرها و روغنهای معطر است.

۶۱- کتاب اثبات الطب

۶۲- کتابان في التجارب

نسخ خطی این اثر در کتابخانه های ملک و دکتر غنی موجود است و در سی باب و یک دوره کامل علم الأمراض می باشد.

۶۳- في الفصد

این کتاب درباره فصد است و در ده باب می باشد. نسخ خطی آن در کتابخانه های ملک و مجلس شورای اسلامی دیده شده است.

۶۴- في النقرس

۶۵- فی العله التي صار النائم يعرق اكثر من اليقظان

این کتاب در باب این است که شخص در خواب بیشتر از بیداری عرق می کند.

۶۶- کتاب الفاخر

نسخ خطی این کتاب در کتابخانه های جهان موجود است. در کتابخانه ملک نیز دو نسخه خطی وجود دارد که مشتمل بر دو مقاله می باشد.

۶۷- رساله في صناعة الطب، وصفها و تمييزها

۶۸- برء الساعه

این کتاب از تألیفات مفید رازی و یک دوره درمان فوری بیماریها از سر تا پاست که به اسم قاسم بن عبیدالله وزیر در سالهای ۳۱۲ یا ۳۱۳ هجری قمری تألیف شده و بر حسب عقیده برخی از مورخان آخرین اثر رازی می باشد. متن عربی آن در سالهای ۱۹۰۳ و ۱۹۳۶ میلادی در و مصر به چاپ رسیده است. برء الساعه به فارسی و هندی و فرانسوی نیز ترجمه شده و نسخ خطی آن در کتابخانه های عمومی و شخصی دنیا موجود است.

متن عربی آن در بیست وسه باب می باشد که هفت باب نیز توسط مترجم به آن اضافه گردیده و به سی باب رسیده است.

۶۹- في علاج العين بالحديد (در یک مقاله)

۷۰- رساله في ان العلل المستكمله التي لايقدر …

۷۱- في الادويه العين و علاجها

این رساله را رازی برای شاگرد خود یوسف بن يعقوب تألیف نموده است.

۷۲-سرالطب

۷۳- في البهق (Naevi) والبرص (Vitiligo) یا بهکو پیس

۷۴- في الحركة الكائنة في الاحليل و المثانه (مقاله)

۷۵- في البواسیر(hemorroides) والشقاق في المقعده (anus)

۷۶- في الاعلال الحادثه على ظاهر الجسد

۷۷- كتاب في الدواء المسهل(purgatit) و المقی (vomotif)

۷۸- في الحمام و منافع و مضاره

۷۹- في العله التي لها يحرق الثلج و يقرح (يفرح)

۸۰- کتاب الرياضه (ورزش)

۸۱- کتاب منافع الاعضاء

۸۲- صفات البيمارستان

۸۳- طب الفقراء

۸۴- کتاب فی اثقال الادويه المركبه

۸۵- كلام الفروق بين الامراض

در این کتاب رازی تشخیص افتراقی بین امراض را معین نموده است. نسخه ای از کتاب مزبور در کتابخانه ملک موجود است که در پنج مقاله و هر مقاله مشتمل بر چند فصل می باشد.

۸۶- كتاب الكافي في الطب

۸۷- مقاله الأغذية المختصره

۸۸- تذکره مفید

این کتاب در کتابخانه ملک دیده شده و جمعا در چهارصدو دوازده باب و یک دوره کامل علم الأمراض از سر تا پا می باشد.

۸۹- کتاب طب النفوس (طب الروحانی)

کتاب مزبور به زبان فرانسوی تحت عنوان (La Médecine Spirituelle) ترجمه شده و در باب حالات روحی و درمان آنها بحث می کند. نسخ خطی آن در کتابخانه های معتبر عالم وجود دارد. در سال ۱۹۳۵ به سعی و کوشش پاول کراوس در مصر در ۹۸ صفحه به قطع وزیری با ده رساله دیگر فلسفی به چاپ رسیده است.

عده ای از مورخان این کتاب را از آثار فلسفی رازی می دانند، اما دکتر محمود نجم آبادی در «تاریخ طب در ایران پس از اسلام» به دلیل درمانهایی که درباره بیماریهای روانی و روحی در آن وجود دارد آن را جزء تألیفات طبی رازی به شمار آورده است.

۹۰- مقاله في اختلاف الام

این مقاله در باب «اختلاف خونها» است و نسخه خطی آن در کتابخانه ملک موجود است.

۹۱- مقاله في اتخاذماء الجبن

مقاله مزبور درباره خواص آب پنیر در درمان بیماریهاست. نسخه خطی آن در کتابخانه ملک وجود دارد.

۹۲- مقاله من كتاب الالبان في منافع ماءالجبن

نسخه خطی این مقاله در کتابخانه ملک نگهداری میشود. (شماره های ۱۰۱ و ۱۰۲.)

۹۳- مفيد الخاص

یک نسخه از این کتاب در کتابخانه آستان قدس رضوی موجود است و درباره خواص داروها و درمانها و علم فراست و دامپزشکی و کشاورزی و سموم گزندگان و حشرات و درمان آنها و تدابیر لازم برای اغذیه و امثال آنها می باشد.

۹۴- رساله الخواص

این رساله در باب درمان تبها و پوشیدن لباس زائو و بعضی درمانهاست. نسخه ای از آن در دانشگاه تهران نگهداری میشود. (شماره ۱۸۱ دانشگاه تهران.)

۹۵- مقاله في المومیایی

مقاله ای است در باب کیفیات و خواص و منافع و ترکیب استعمال مومیایی در انواع بیماریها. نسخه خطی آن در کتابخانه های ملک و دکتر غنی دیده شده است.

۹۶- الشامل

این اثر در فهرست کتب خطی کتابخانه دانشکده پزشکی تهران به شماره ۲۶ – عربی – پزشکی» آمده است.

۹۷- رساله في المياه

در آن انواع آبها و خواص آنها تشریح شده است. این رساله در کتابخانه دانشگاه تهران موجود است.

۹۸- خواص الشراب

۹۹-كليات الطب

نسخه ای از این کتاب در کتابخانه مجلس شورای اسلامی وجود دارد.

۱۰۰ – المجموعه في الطب

برکلمان در صفحه ۲۷۰ کتاب خود (جلد اول) از این کتاب نام می برد.

۱۰۱- مقاله في الصناعة الطب

ایضا بر کلمان در کتاب خود از این کتاب یاد کرده است.

۱۰۲- اسئله في الطب

نسخ خطی این اثر در برخی از کتابخانه های جهان موجود است . ( صفحه ۳۵۶-۳۹۲. ۱۱٫ تاریخ طب در ایران پس از اسلام، دکتر محمود نجم آبادی، مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، ۱۳۶۶.
و چند اثر دیگر…

مدارک پزشکی

واحدهای مدارک پزشکی (Medical records)، امروزه بخش مهمی از تشکیلات بیمارستانها و مؤسسات درمانی را تشکیل میدهند. در این قسمت کلیه اطلاعات مربوط به هویت بیمار و علل و بیماریها از ابتدا تا انتهای بیماری ثبت و ضبط و مورد استفاده قرار میگیرد. در آن روزگاران رازی پزشک و دانشمند بزرگ ایرانی این کار مهم را انجام میداده و در یادداشتهای روزانه اتفاقات و تاریخچه های مهم بیماران خود را به تفصیل می نوشته و نگهداری می کرده است. کتاب حاوی رازی در واقع یادداشتهای کلینیکی وی می باشد که نتیجه سالها کار و تجربه اوست. بدین جهت بیشتر مورخین پزشکی او را پزشک بیمارستانی و کلینیسین نامیده اند.

رازی در کتاب مشهور حاوی ، سی و سه یا سی و چهار حکایت و تاریخچه طبی دارد که به عنوان نمونه یک تاریخچه ذیلا نقل میشود.

تاریخچه اول

دمل کلیوی که در لگنچه باز شده: عبدالله بن سواده مبتلی به تبهای مخلوط شش روز در میان و زمانی یک روز در میان (fievre tierce) و چهار روز در میان (lievre quarte) و گاهی هر روزی (fievre quotidienne) بود و قبل از تب لرز مختصر و به دفعات زیاد ادرار می کرد.

چنین نظر دادم که این تبها باید به ربع (fievre quarte) مبدل گردد، یا آنکه ممکن است بیمار دملی در کلیه ها داشته باشد.

پس از اندکی چرک با ادرار از بیمار خارج شد، بدین جهت او را از عدم عود تبها آگاه کردم و چنان شد. علتی که مرا در ابتدا مانع شد که نظر قطعی دهم که بیمار دمل (زخم) در کلیه ها دارد، این بود که بیمار قبلا مبتلا به تبهای یک روز در میان و نوع دیگر تبها شده بود و گمان می کردم که این نوع تب مخلوط باید از تورم و التهاب حاصل شده باشد و ممکن است به تب ربع شدید مبدل گردد. فراموش کردم از بیمار سؤال کنم که وقتی برمی خیزد احساس سنگینی در ناحیه کمر میکند یا نه؟ بیمار هم در این باب اظهاری نکرد.

زیادی ادرار گمان مرا برای وجود دملی در کلیه ها تقویت کرد. من از اینکه پدر بیمار مبتلا به ضعف مثانه بوده و از این درد می نالیده و نیز در مواقع سلامت به همین درد مبتلا بود، اطلاعی نداشتم.
بنابراین بر ماست که از دقت در این قبیل موارد غافل نباشیم و نهایت مراقبت را انجام دهیم، انشاء ا… تعالی.

وقتی که چرک در ادرار بیمار دیده شد، مدرات برای او تجویز کردم تا اینکه ادرارش از چرک صاف شود، سپس گل مختوم(terre sigillée و کندر و دم الاخوین (خون سیاوشان) به او خورانیدم تا بیماریش رفع گردید و در عرض دو ماه سریع و کامل معالجه شد.

چون بیمار ابتدا از سنگینی ناحیه کمر شکایت نمی کرد، مرا هدایت کرد که دمل کلیه اش بایستی کوچک باشد، اما پس از آنکه چرک در ادرارش پیدا شد از او سؤال کردم آیا چنین حالتی احساس کرده بودی؟ گفت آری. زیرا اگر دمل بزرگ می بود قطع خود بیمار از آن شکایت می کرد و تخلیه سریع چرک نشان داد که زخم بایستی کوچک باشد.
اطباء دیگر حتی پس از ظهور چرک در ادرار چیزی از حالت او درک نکرده بودند (تشخیص نداده بودند).

اطباء بزرگ معاصر رازی کدامند ؟

رازی با چند طبيب بزرگ معاصر بوده که برخی از آنها از این قرارند: احمد بن طبيب سرخسی، اسحق بن حنین، جریرطبیب، ثابت بن قره، عبدوس و دیلم.

هزار و یکصدمین سال روز رازی

مراسم هزار و یکصدمین سال روز تولد محمد بن زکریای رازی از اجله پزشکان و حکمای قرن سوم و چهارم و یکی از مفاخر ایران و جهان پزشکی ساعت نه صبح روز یکشنبه ششم دی ماه ۱۳۴۳ خورشیدی در تالار ابن سینای دانشگاه تهران برگزار شد. در این مراسم چند تن از مقامات کشوری و رازی شناسان و کسانی که مؤلفات این طبیب و فیلسوف و شیمیدان بزرگ ایرانی را چاپ و انتشار داده بودند و عده ای از استادان و شخصیتهای علمی شرکت داشتند. . یکی از اساتید شرحی درباره تاریخ مربوط به انتخاب رازی و تجلیل از وی از طرف یونسکو بیان داشت. سپس دکتر ذبیح الله صفا، محمد محیط طباطبایی، دکتر محمود نجم آبادی و دکتر جلال متینی تحت عناوین «عقاید فلسفی رازی»، « رازی پیشاهنگ عصر جدید تجربه»، «مقام طبی رازی» و «کتاب هداية المتعلمين» گفتارهایی ایراد نمودند. جراید و مجلات داخلی و خارجی نیز مقالاتی در باب مقام علمی و طبی رازی به رشته تحریر درآوردند. همچنین دوسری تمبر به بهای دو ریال و شش ریال به همین مناسبت توسط وزارت پست و تلگراف انتشار یافت.

اشعار حکیم رازی

محمد زکریای رازی در فن شعر نیز دست داشت و از او اشعاری باقی مانده است. مثلا اشعار زیر که به زبان عربی می باشد از اوست :

العمر ما ادري وقد اذن البلى
بعاجل ترحال الى این ترحالی؟
و این محل الروح بعد خروجه
من الهيكل المنحل والجسد البابی؟

ترجمه : به جان تو سوگند، اکنون که فرسودگی تن خبر از مرگ میدهد، باز نمی دانم به کجا خواهم رفت؟
نمیدانم مکان بعدی روح من پس از خروج از هیکل فرسوده و پوسیده ام کجاست؟

مقاله مرتبط : قانون در طب ابوعلی سینا