آیا مالاریا ریشه کن شده است؟

مالاریا بیماری مهلک خونی است که به وسیله انگلی به نام «پلاسمودیوم» ایجاد می شود. این انگل توسط نیش پشه ای به نام «آنوفل» به انسان منتقل می شود. هنگامی که پشه انسان را نیش می زند انگل از راه خون به کبد می رود و در آنجا تکثیر می شود. حدود ۱۰۰ نوع انگل پلاسمودیوم وجود دارد که گونه های مختلف موجودات زنده را تهدید می کنند ولی تنها ۵ نوع آنها می توانند انسان را بیمار کنند. سرعت تکثیر آنها متفاوت است و به همین دلیل بروز علائم و شدت بیماری می تواند متغیر باشد. در بعضی کشورها با تشخیص زودرس می توان بیماری را درمان کرد اما متاسفانه بسیاری از کشورها چنین امکانات تشخیصی کارآمدی ندارند.

تاریخچه درمان مالاریا

نام بیماری مالاریا بیش از ۴ هزار سال پیش از ریشه کلمه ایتالیایی (mal aira) به معنی «هوای بد» گرفته شده است. هزاران سال پیش با افزایش دمای هوا در آفریقا و افزایش رطوبت و تولد منابع آبی و شروع کشاورزی در خاورمیانه و شمال شرقی آفریقا دریاچه ها و برکه های کوچک و بزرگ شکل گرفت. این شرایط زمینه را برای تولید مثل و انتقال انگل مالاریا و ناقل آن پشه آنوفل فراهم کرد.
۲۷۰۰ سال پیش از میلاد حضرت مسیح (ع) در کتاب پزشکی چین به نام «Nei Ching» به خوبی به علائم بیماری اشاره شده است. شیوع بیماری در قرن چهارم پیش از میلاد حضرت مسیح (ع) و از دست رفتن جان بسیاری از انسانها در یونان قدیم، این بیماری را مورد توجه پزشکان آن زمان و از جمله بقراط قرار داد و از آن زمان انسانها همواره دنبال یافتن دارویی موثر برای درمان این بیماری بوده اند.
در قرن دوم پیش از میلاد حضرت مسیح (ع) پزشکان چینی با استفاده از گیاه «Quinghao» (آرتمیسیا) به درمان بیماری مالاریا می پرداختند. این گیاه در کشور آمریکا Sweet
Wormwood افسنطین شیرین نامیده می شود. در سال ۱۸۲۰ میلادی دو شیمیدان فرانسوی دارویی را از این گیاه استخراج کردند و آن را «آرتیمیسینین» نامیدند که در مقیاس کوچک برای درمان مالاریا به کار گرفته شد اما تولید گسترده دارو به سال ۱۹۷۲ میلادی و دانشمندان چینی برمی گردد که با استخراج ارتمیسین از این گیاه ابتدا آن را روی موش های آلوده به میکروب امتحان کردند و پس از اطمینان از تاثیر دارو آن را به صورت گسترده در اختیار بیماران مبتلا به مالاریا قرار دادند.
در قرن هفدهم اسپانیایی تبارها پس از ورود به قاره نو، از قبیله های سرخپوست یاد گرفتند چگونه با استفاده از پوست نوعی درخت تب افراد بیمار مبتلا به مالاریا را درمان کنند. نام درخت cinehona بود و دارویی که از پوست این درخت استخراج می شد، کینین quinine نامیده می شد. در بعضی از افسانه ها گفته شده نام درخت از نام ملکه کشور «پرو» گرفته شده که تب او با پوست این درخت درمان شد. بعدا مسافران هلندی دانه های این درخت را از کشور بولیوی با خود بردند و آن را در کشورهای تحت استعمار خود مانند اندونزی پرورش دادند. اکنون مجموعه آرتیمیسینین ها و کینین مهم ترین داروهای موثر برای درمان مالاریا محسوب می شوند. طی سال های ۱۹۳۴ تا ۱۹۴۶ میلادی محققان صنایع دارویی Bayer آلمان، در تلاش برای یافتن جایگزین مناسبی برای داروی «کینین»، ترکیبی را با نام «کلروکین» ساختند که بعدا متخصصان آمریکایی و بریتانیایی آن را دارویی ایمن و موثر برای درمان مالاریا تشخیص دادند.

«د.د.ت» انقلابی در تولید حشره کش ها

در سال ۱۸۷۴ میلادی یک دانشجوی رشته شیمی در کشور آلمان برای گذراندن پایان نامه دانشگاهی خود یک داروی حشره کش با نام اختصاری «د.د.ت» ساخت.
این دارو تا سال ۱۹۳۹ میلادی ناشناخته باقی ماند، تا اینکه فردی سوئیسی به نام «پل مولر» آن را کشف کرد و برای آن جایزه نوبل پزشکی سال ۱۹۴۸ میلادی را از آن خود کرد. در زمان جنگ این سم برای کنترل بیماری تیفوس بین سربازان به کار گرفته شد. در پایان جنگ پزشکان متوجه شدند این سم روی پشه های حامل بیماری مالاریا موثر است و از آن پس این حشره کش برای کنترل بیماری مورد استفاده قرار گرفت. سولفادوکسین از گروه داروهای سولفونامیدها و پریمتامین هم داروهایی بودند که در زمان جنگ دوم جهانی وارد عرصه داروهای ضدمالاریا شدند. در همان سال اول نسبت به سولفونامیدها مقاومت دارویی ایجاد شد و پزشکان برای افزایش اثربخشی دارو، این دارو را همراه پریمتامین تجویز کردند. در کشور تایلند تجویز ترکیبی این دو دارو در سال ۱۹۶۷ میلادی منجر به ایجاد مقاومت دارویی در همان سال شد و این مقاومت دارویی خیلی سریع به کشورهای آسیای شرقی گسترش یافت. در آفریقا، مقاومت به این ترکیب دارویی تا دهه ۹۰ در سطح پایینی قرار داشت اما پس از آن این مقاومت شتاب زیادی پیدا کرد. مفلوکین داروی دیگری است که در سال ۱۹۷۴ میلادی با مشارکت ارتش آمریکا، سازمان بهداشت جهانی و صنایع دارویی Roche ساخته شد. این دارو ابتدا در درمان مالاریا بسیار موفق عمل کرد اما از سال ۱۹۸۵ میلادی سیر مقاومت به دارو در آسیا شروع شد.
با درخشش «د.د.ت» و ظهور مواد صنعتی کمتر سمی و موثرتر، سازمان بهداشت جهانی در مجمع سال ۱۹۵۵ میلادی طرح بلند پروازانه ریشه کنی مالاریا را در سراسر جهان ارائه کرد.

چرا مالاریا ریشه کن نشده است؟

طرح ریشه کنی مالاریا بنا بود با سمپاشی، استفاده از داروهای ضدمالاریا، پیشگیری و نظارت بر اجرای طرح اجرا شود. طرح در کشورهایی که آب و هوای معتدل داشتند مانند هند و سریلانکا سرانجام موفقی داشت اما در کشورهایی مانند افغانستان، اندونزی، هائیتی و نیکاراگوئه موفقیت چشمگیری حاصل نشد. در بعضی کشورها مانند کشورهای آفریقای مرکزی اصلا اقدامی انجام نگرفت. رویای جامعه جهانی برای ریشه کن کردن بیماری در سراسر جهان عملی نشد. از عوامل تحقق نیافتن طرح می توان به مقاومت دارویی به داروهای ضدمالاریا و حشره کش ها، جنگ، مهاجرت های دسته جمعی مردم از یک کشور به کشور دیگر و محقق نشدن بودجه هایی که کشورها متعهد به پرداخت آن شده بودند و بالاخره همکاری نکردن همه کشورهای عضو، اشاره کرد. دانشمندان در مطالعات جدید دنبال یافتن واکسن موثر و داروهای جدید برای درمان مالاریا هستند.